Zo lang de mensheid bestaat, zoekt hij een formule om de menselijke levensduur te rekken. In de zogeheten Blue Zones zouden buitensporig veel mensen wonen die ouder dan honderd worden - zelfs in Nederland ligt ergens zo’n Blauwe Zone waar de ouderen verrassend taai zijn. De geheimen van deze plaatsen worden uitputtend bestudeerd. Maar zijn die er wel?

Ergens in Nederland ligt een plaatsje waar de mensen bijzonder vaak honderdplusser worden. Nee, verouderingsonderzoeker Dorly Deeg, die dat dorpje uitvoerig bestudeerde, gaat dus níét zeggen waar het ligt. Ze is bang dat áls ze dat doet, er direct een zwik journalisten naar dat dorpje zal trekken, om de ouderen daar de geheimen van de eeuwige jeugd te ontfutselen. ‘Er kan dan een narratief ontstaan dat niet klopt’, zegt Deeg. ‘Ik wil niet dat daar van die borden komen te staan, zoals op Sardinië: you’re entering a Blue Zone.’ Ligt het in Zeeland misschien, dat volgens het CBS een opmerkelijk taaie bevolking heeft? Deeg haalt haar schouders op en glimlacht. ‘Ergens in de bible belt’, wil ze wel kwijt.

Deeg weet maar al te goed dat ‘honderd’ een magische aantrekkingskracht heeft: nét wat ouder dan een mens waarschijnlijk zal worden, maar ook weer niet onhaalbaar. De mens spint al sinds het jaar kruik verhalen rondom onsterfelijkheid: in het epos van Gilgamesj, dat in 2100 voor Christus werd ontdekt, probeerde Gilgamesj het kruid van het eeuwige leven in handen te krijgen. Wat de maximale levensduur van de menselijke soort is? Gerontoloog Jan Baars: ‘Over het algemeen denken we dat die tussen de 120 en 130 jaar ligt, maar we weten het eigenlijk niet.’ En als het eeuwige leven niet lukt, dan maar een eeuw leven, toch?

De verjaardag van de 100-jarige is een klassiek regionaal-journalistiek genre, maar op enig moment zal het niet meer haalbaar zijn bij élke honderdjarige langs te gaan: er worden dan te veel mensen honderd. ‘Dat komt vooral doordat het aantal ouderen toeneemt’, zegt CBS-statisticus Tanja Traag. Honderd worden is onder de huidige generatie tachtigplussers nog vrij zeldzaam; per duizend worden er 2.9 honderd. Maar dat gaat veranderen: een man die in 2021 18 was, heeft 13 procent kans om honderd te worden, en een vrouw 20 procent.

De eeuwling (of: centenarian) houdt demografen al decennialang bezig: het waren de Italiaanse Gianni Pes en de Belgische Michel Poulain die in 2000 als eerste Sardinië tot ‘blauwe zone’ doopten - ze hadden blauwe stippen op de wereldkaart gezet waar ze extreem veel honderdplussers in de data zagen. Samen met hen begon in 2004 de Amerikaanse National Geographic-journalist Dan Buettner de zones verder bestuderen: in de vijf eerste (Loma Linda in de VS, Nicoya in Costa Rica, Sardinie in Italie, Ikaria in Griekenland, en Okinawa in Japan) zag Buettner bepaalde wetmatigheden, die hij tot negen leefregels terugbracht.

Volg je die simpele leefregels, is de belofte, dan kun je ook een eeuw worden: natuurlijk bewegen, een doel in het leven hebben, stress vermijden, stoppen met eten vóór je vol zit (naar het Japanse motto ‘hara hachi bu’), een plantaardig dieet, matig alcoholgebruik maar wel 1 tot 2 glazen wijn per dag (komen we op terug), een rol geven aan spiritualiteit of religie, tijd doorbrengen met je familie, en een hechte vriendengroep onderhouden. Buettner schreef er in 2008 voor het eerst een bestseller over, The Blue Zones-methode - gelukkig en gezond oud worden, waarna er zes zouden volgen.

Wat begon als een rijtje leefregels, groeide uit tot een waanzinnig succesvol merk, met zijn eigen Jasmijnthee, burrito’s, en sinds vorig jaar ook een Netflixserie: Live to 100: secrets of the Blue Zones. Daarin zien we een vrolijk beeld van veroudering: Okinawaanse dames komen er samen in een ‘moai’, een een vriendinnenclub die voor elkaar zorgt, en nonna’s uit Ogliastra rollen er gemoedelijk samen hun pastadeeg. Dat alles inspireert massaal mensen zich tot de regels te bekeren. Het bedrijf Blue Zones werd door Buettner in 2020 verkocht. Inmiddels verkoopt de welzijnsorganisatie Sharecare certificaten aan gemeenschappen die met hun methode ‘blue’ gaan worden, voor tussen de 3 en 40 miljoen per stuk. In Amerika werden al meer dan 80 gemeenschappen gesticht die leven volgens de principes.

Misschien ligt er straks ook wel een in de Groningse wijk Selwerd: het beleid voor ‘Sunny Selwerd’, de eerste ‘Man Made Blue Zone’ van Nederland, is geïnspireerd op de blauwe zones-theorie. Het Friese Bakkeveen wil de ‘Blue Zone Bakkeveen’ worden - daarvoor krijgen ze subsidie van het ‘Iepen Mienskipsfuns’ van de Provincie Friesland. Het past in een breder initiatief om van Noord-Nederland, een regio met relatief veel werkloosheid en een lagere levensverwachting, de ‘gezondste en gelukkigste regio ter wereld’ te maken.

Maar wacht even: moet dat met elke dag twee glazen wijn? Wat zijn dat eigenlijk voor leefregels, waarmee zo veel mensen op een uitgestrekte oude dag hopen? En waarom moeten ze in Friesland, waar de mensen toch al ‘mienskip’ (een hechte onderlinge verbondenheid) hebben, een Japans concept adopteren om verbondenheid te stimuleren? En ís het wel zo heerlijk oud worden op Ikaria, waar de pensioenen toch aanzienlijk magerder zijn dan in de rest van Europa? Welke geheimen van de eeuwige jeugd importeren we naar Nederland, en weten we zo zeker dat het de juiste geheimen zijn?

Slecht onderzoek

‘Er is heel slecht onderzoek gedaan naar blauwe zones’, zegt Dorly Deeg, die aan het Amsterdamse UMC meer dan 25 jaar onderzoek deed naar veroudering. ‘Elk van die blauwe zones heeft eigen kenmerken, waardoor je er geen algemene conclusies over gezondheid aan kunt verbinden. Op Ikaria roken ze veel, op Sardinië niet: het is te verschillend.’ Uit dit soort leeftijdsgegevens, zegt Deeg, kun je alleen conclusies trekken als je vergelijkingen maakt tussen zo’n regio en een andere soortgelijke regio.

Daarom deed Deeg zelf zo’n onderzoek, naar dat mysterieuze plaatsje op de geloofstrook in Nederland, dat op 39 punten werd vergeleken met een ander dorpje. ‘Daarin vielen een paar dingen op: de mensen zijn er erg religieus, ze roken en drinken relatief weinig, en zijn daarnaast heel tevreden over hun leefomgeving. Er is veel groen, en je kunt alles makkelijk belopen. Dat betekende dat wij maar voor twee van de negen principes van Buettner ondersteuning konden vinden’, zegt Deeg. ‘De religiositeit, of spiritualiteit, en het hebben van een hechte gemeenschap.’’

Er viel ook niet vast te stellen dat de ouderen in het dorpje veel gezonder leefden, zegt Deeg. ‘Ze aten er bijvoorbeeld minder groente dan elders.’ Het is dan ook de vraag in hoeverre het bereiken van een hoge leeftijd te danken is aan leefstijl: in sommige blauwe zones, zegt Deeg, zou ook erfelijkheid een rol kunnen spelen. Zo is uit onderzoek gebleken dat op Sardinië de mensen van maar ongeveer 20 voorvaderen afstammen. ‘Daar kun je alleen geen lessen uit trekken: of je die goeie genen hebt, is gewoon geluk hebben.’ Een groot deel van de factoren die een rol spelen bij veroudering, zegt Deeg, zijn van toeval afhankelijk. ‘Als ik een gok zou moeten doen, zou ik zeggen dat je voor ongeveer tussen de 5% en 15% over de factoren die meespelen in je levensduur, iets te zeggen hebt.’

Deeg waarschuwt dat de focus op honderdjarigen en blauwe zones mogelijk ook de aandacht richt op de verkéérde punten die een lang leven zouden bevorderen - of belemmeren. ‘Op Sardinië bijvoorbeeld, zit meer jodium in het water; dat zou een gunstige invloed kunnen hebben op de levensverwachting. Daarnaast is het uiteraard gek dat in de negen principes niet staat dat je niet moet roken, dat is natuurlijk heel belangrijk.’ Dat is ook de kritiek van gerontoloog Jan Baars: ‘Als je uit die gebieden wat leefregels pikt waarmee je zogenaamd oud kunt worden’, zegt Baars, ‘wordt buiten beschouwing gelaten hoe zeer die gebieden van elkaar verschillen: wij hebben in Nederland veel meer fijnstof, microplastics en pFas, bijvoorbeeld. En rondom Tata-steel gaan de mensen ook gewoon jonger dood.’

Toch zijn sommige Blue zone-regels mogelijk zinvol, zegt Deeg. Doelen stellen, bijvoorbeeld. ‘Dat geeft een gevoel van regie, en dat is belangrijk voor ouderen. En het moeten telkens nieuwe uitdagingen zijn: een beetje sudoku’s maken is niet genoeg, dat is te eenzijdig. En mensen die erg oud worden, zijn goed in de omgang met hun mankementen.’ Daarnaast is er bewijs dat mensen die actief blijven, minder kans lopen om jong te sterven. Deeg is dan ook benieuwd naar de resultaten van blue zone-achtige projecten in Nederland. ‘Maar let wel op: je moet al ver voor middelbare leeftijd begonnen zijn met een gezonde leefstijl, wil dat nog effect hebben.’

Fouten

De kritiek van Oxford-onderzoeker en demograaf Saul Newman zit nog een tandje dieper. Hij heeft een simpele verklaring voor het voorkomen van opvallende aantallen honderdplussers op sommige plaatsen: fouten in de data, die te wijten zijn aan slordigheid, ongeletterdheid, en pensioenfraude. ‘Toen ik me ging verdiepen in de cijfers rondom honderdjarigen, stond ik versteld van wat er voor waarheid is aangenomen door wetenschappers’, zegt Newman.

Newman ziet zelf een ander opvallend verband in de cijfers rondom eeuwlingen. ‘De supercentenarians (110-plussers, red.) wonen juist in de armste delen van hun land. Dat zijn plaatsen waar gemiddeld genomen juist de mínste 90-plussers voorkomen, en de levensverwachting gemiddeld genomen het laagst is. Die getallen kunnen gewoon niet kloppen, want bij dat aantal mensen boven de negentig, horen óók die honderdplussers. Dat kan alleen als de honderdplussers allemaal of grotendeels fouten zijn.’

Als je alleen naar extreme leeftijden kijkt, zegt Newman, zijn de data onbetrouwbaar. ‘Op plaatsen waar meer laaggeletterdheid is, heb je vaak te maken met rommelige data. En er komt meer pensioenfraude voor, waarbij mensen overlijdensgevallen niet laten registreren.’ Newman wijst op een artikel van Reuters uit 2012: ‘In Griekenland bleek 72% van de honderdplussers niet te bestaan, omdat hun nabestaanden hun dood niet lieten registreren, zodat ze hun pensioenen konden blijven incasseren.’ Newman weet in bijna elke blauwe zone problemen met de data aan te wijzen: zo onthulde de Japanse overheid in 2010 dat 230.000 Japanse honderdplussers onvindbaar waren.

‘Ze waren dood, of het ging om fouten in de database’, zegt Newman. ‘Dat komt door laaggeletterdheid, en bijvoorbeeld door invasies waarbij hele steden en hun geboorteaktes zijn weggevaagd.’ Omdat de bewoners in die blauwe zones gemiddeld genomen juist minder oud worden, zegt Newman, moet je die gebieden juist niet als voorbeeld nemen op het gebied van leefstijl. ‘Neem Okinawa. Dat is door de Japanse overheid sinds 1975 in de gaten gehouden door de overheid in een langlopend onderzoek naar voeding. Als je naar dat onderzoek kijkt, zie je dat ze in Okinawa de minste groente eten van alle 47 provincies, ze meer alcohol drinken en vaker obesitas hebben dan in de rest van Japan. Ze zijn gewoon niet heel gezond.’

Deeg is bekend met de kritiek van Newman en vindt dat hij een punt heeft. ‘De effecten van ‘kwijtgeraakte’ ouderen overdrijft hij’, zegt Deeg. ‘Maar inderdaad: waar je gemiddeld genomen een lagere levensverwachting hebt, zou je minder honderdplussers verwachten. En in Sardinië is de Blue Zone bijvoorbeeld verplaatst, van Ogliastra naar het zuiden. Wat is daar dan gebeurd? Allemaal raadsels.’

De mensen achter de Blue Zones hebben Newman antwoord gegeven op hun website, en noemen Okinawa inmiddels geen blauwe zone meer. Buettner zei in The Economist dat Okinawa nu minder gezond is door de komst van Amerikaanse ketens. In een reactie aan het Amerikaanse Newsbeat zei Buettner dat armoede kan resulteren in een langer en gezonder leven, als dat betekent dat mensen dan meer lopen, goedkoop maar gezond eten eten (zoals bonen) en daarmee aan hartaandoeningen en andere welvaartsziekten ontkomen.

Inmiddels is door de Blue Zones-organisatie overigens wel Singapore tot ‘Blue zone 2.0’ benoemd, een door beleid verbeterde zone. Vreemd genoeg reageerde daarop de Singaporese minister van Volksgezondheid Ong Ye Kun zelf dat Singapore juist erg verschilt van andere blauwe zones: ze eten er juist veel suikerrijk, zout, en gefrituurd eten, en stress is er een groot probleem.

Wensdenken

En toch: veel traplopen, een soort mediterraan dieet met veel fruit en groente, weinig vlees, wat vis, geen bewerkt voedsel - zijn veel blue-zone regels niet een geval van: baat het niet dan schaadt het niet? ‘Nee’, zegt Newman: ‘Alcohol doodt mensen, maar zij vertellen dat je één tot twee glazen wijn moet drinken per dag. Dat is niet onschuldig. Daarnaast is dat advies alleen aan Ikaria ontleend.’ In Nederland houdt het Voedingscentrum het advies op maximaal één glas per dag, voor mannen én vrouwen. De voordelen van drinken wegen niet op tegen de nadelen, stellen zij. Uit een studie uit 2018 bleek dat je vanaf tien glazen bier of wijn per week een verhoogd risico op sterfte hebt, dat toeneemt naarmate je meer drinkt. Voor je gezondheid drinken is dus onzin.

Wensdenken is een probleem bij de Blue Zones en andere leefstijlmethodes, zegt Newman. ‘Het is culturele toe-eigening: je grijpt een aantal elementen uit een cultuur die je niet echt begrijpt en die mensen toch al wel leuk vinden, en herverpakt die voor je eigen doelen.’ Daarmee projecteren vooral rijke mensen oeroude romantische ideeën op die gebieden, over een goede, eenvoudige levensstijl, en weerbare arme mensen. ‘Dat geeft rijkere mensen en overheden daar een excuus niets te doen tegen het feit dat mensen op die plaatsen juist het armst en ongezondst zijn. Het zijn ook altijd heel fotogenieke gebieden, hè? Er wordt nooit een blue zone gesticht in de industriële woestenij van Russisch Jakoetië.’

Inkomen is een veel betere indicatie van lang leven, zegt Newman. ‘Mensen leven het langst in stedelijke gebieden, of gebieden waar mensen uit steden met pensioen gaan. Tot de plekken waar mensen gemiddeld het langst leven, behoort bijvoorbeeld Brussel. Maar ja, niemand romantiseert Brussel. En Zwitserland. Het zijn saaie, rijke plekken.’

Lange leve de rijke

Dat strookt met wat filosoof-gerontoloog Jan Baars zegt - hij publiceerde een paar maanden geleden een boek over de diepere ongelijkheden die spelen bij veroudering, Long Lives are for the Rich. ‘De mensen in Nederland met een lagere sociaal-economische positie leven acht jaar korter, en hebben 23 jaar eerder chronische ziekten’, zegt Baars. Hij vindt het kwalijk dat veroudering volgens de Blue zones wordt losgezongen van de omgeving en andere factoren die je levensduur bepalen: ‘Hoe oud je wordt, wordt bepaald door genetische aanleg, omgevingsfactoren en levensstijl. Maar die genetische aanleg, zo blijkt uit recent onderzoek, is maar voor ongeveer 30% van invloed. En leefstijl en leefomstandigheden kun je niet los van elkaar zien’, zegt Baars. ‘Een goede leefstijl is van belang, maar wordt gedragen door je omstandigheden: heb je een goed huis, heb je goed onderwijs genoten? In de zwarte zone van een schimmelachtig huis dat dichtbij een snelweg of vervuilende fabriek staat heb je minder aan die leefregels.’

Leefstijl-regels kunnen mensen zeker helpen, zegt Baars, op individueel niveau. ‘Als mensen minder suiker gaan eten, is dat heel goed. Maar er is behoefte aan beleid dat serieus probeert om de oorzaken van de schrijnende ongelijkheid in levensduur en gezondheid aan te pakken. De Blue zones nostalgie parkeert de problemen weer bij ‘het individu’ terwijl de ongelijkheid in situaties en mogelijkheden van individuen wordt verwaarloosd. Daardoor zal deze ongelijkheid verder toenemen. Het gaat er om de mogelijkheden voor goed ouder worden gedurende de hele levensloop te vergroten, door bijvoorbeeld slechte voeding, ondermaats onderwijs, fijnstof of een giftig milieu aan te pakken.’ En de principes van een hechte gemeenschap, zingeving en veel tijd met vrienden en familie, zijn die dan niet zinvol voor veel ouderen? ‘Jawel’, zegt Baars, ‘maar die zijn geen uitvinding van de blauwe zones. Al jaren blijkt uit onderzoek naar veroudering dat sociale netwerken en actief blijven belangrijk zijn. Ouder worden is ook een sociaal proces.’

Misschien is dat een minder belicht geheim van honderdjarigen, maar het is dan ook een minder léuk geheim: dat ze zoveel vaker winnaars zijn van de lotto van leefomstandigheden: met hun ouders, hun woonplaats, of de sociaal-economische klasse en het inkomen die bij hun opleidingsniveau horen, en die samen een optimaal kluitje voorwaarden kunnen scheppen om lekker oud mee te worden.

Het geheim van de eeuwige jeugd ligt dus in elk geval niet in dat mysterieuze plaatsje in Zeeland. Nog even over dat plaatsje: die aap is al uit de mouw. Een verslaggever van Omroep Zeeland is vorig jaar al in het Zeeuwse Kapelle geweest, op bezoek bij de 102-jarige meneer van der Kuijl en de 99-jarige mevrouw Besuijen. In de zalen van de zorginstelling Cederhuis zagen we ouderen gezellig samen sjoelen. ‘Wat is het geheim?’, vroeg de verslaggever aan de toen nog nét 99-jarige Tannetje Besuijen. ‘Niet te veel borreltjes.’